Тінейдің сары құсы 

Ертеде Алтай тауын мекен еткен Тіней атты атақты саятшы болыпты. Жазғытұрым жалғыз құла биесі бошалап кеткен Тіней, атырапты арылтып іздеп келе жатып, әлі толық ерімеген өзеннің мұзы үстінде құлындап, қара құйрық, қара жал, еркек құлын туған биесін табады.  Қасына жетіп келсе, жарықтық құла бие қамыс құлағын қайшылап, өзеннің жағасына жалтақ-жалтақ елеңдейді. Бұған не болды деп қараса: жағада құла биенің шуын жеп тояттап, қанаты суға малынып сауыс-сауыс боп қатқан сары бүркіт отыр. Тіней бүркітті ұстап күпісіне орап алады да, жаңа құлындаған биесін айдап үйіне келеді. Бұл бүркіттің бітімі бөлек, тегеурін тұяғының жебесі жарты қарыс екен. Құсты көргендердің бәрі: «Ақиық, қандыбалақ қыранның өзі» деп мақтасады.

Ғайыптан қолына түскен сары құсты Тіней үш жыл түлетіп барып салады. Бірақ үміт ақталмайды. Тағы екі жыл түлетеді. Бұл кезде баяғы қаражал құла құлын бесті шығып, жақсы ат болады. Тіней құсбегі құла атына мініп, сары бүркітін көтеріп қыс бойы саятшыласа да ештеңе алдыра алмайды. Мұны көрген басқа саятшылар − Ей, Тіней «құсың түлкі алса бүркіт, алмаса лау мінген шүршіт» дейтін сөз бар, жалғыз атыңды қинап әуре болғанша, аяқ бау, томағасын сыпырып қоя бер! – деп ақыл айтады. Сары құстың бітімі мен көрік-келбетінде бір керемет барын байқаған Тіней оны босатып қоя беруге қимайды, есік алдындағы қу түбірге қондырып байлап қояды. Сары құс анда-санда мыңқылдап шақырып қойып отыра берді.

Бірде ауылдың жылқысы барымталанады. Іздеушілер бейсауат бір адамды «ұрылармен сыбайлас» деп ұстап әкеліп, аяқ-қолына кісен салып қояды. Ол сорлы бірде әлгі адам кісенін салдырлатып Тінейдің үйіне келеді. Есік алдында қу түбірге қонып отырған сары құстың мыңқылдап шақырған үнін естіп:

− Қайран қыраным-ай, Алтайдың алты асқарын асып сен қайдан келіп едің, алты қабат Алатауды басып мен қайдан келіп едім? – күңіренеді. Бұл сөзді естіген Тіней:

− Ей, сорлы сен бұл құстың тегін танып, тілін білетін кісідей сөйледің-ау, бұл саған «Алтайдың алты асқарын асып келдім» деп тіл қатты ма?- деп сұрайды. Ұры айтады: Ақиық Алтайға кетті, Ақшегір Нарынға кетті, Қарагер Боғдаға кетті, Сабалақ сары сауырға кетті, – деген екен, жалайыр Шора, мынау сол «Алтайдың ақиығы». Құстың оң иығындағы ақ жүн адам алатындығының нышаны, сол иығындағы ақ жүн аң алатындығының айғағы. Бұны аңға салмай тұрып оң иығындағы ақ жүнді қиып тастау керек. Әрі бұл қыранның ер сүйегі бармақтай екі топшысының ұшында екі тегеуір тұяғы бар, бұл қатардағы құс емес, Ақиықтың ішіндегі қыраны, дейді. Бұл сөзді естіген Тіней:

− Рас айтасыз. Бұл құс қолға түспес асыл қыран деп өзім де ойлаған едім, бірақ үш жыл түлетіп салсам да тышқан мұрнын қанатпады!

− Аң алмайтын құс жоқ қайыруын тапса деген, бұл құсты қалай түлетіп, қалай қайырып едіңіз? Бұл сұраққа таңданған Тіней:

− Құсты қалай түлетіп, қалай қайырудың баяғыдан келе жатқан дәстүрі бар емес пе, жаздай суыр етімен түлетіп, бөртпемен жүндетіп, ақ жеммен қайырдым,

– дейді. − Бұл әдеттегі құс емес, өзгеше құс, мұның бабы да өзгеше – дейді тұтқын.

– Жаз шыққанда аяқ бауын ал да қоя бер, жаз бойы емін-еркін шалқып ұшып жүрсін. Қашып кетер деп қорықпа, сен оған сенсең, ол да саған сенеді, сені тастап кетпейді. «Қазанның қара дауылы» түскенде ұстап тұғырына қондыр да ту биенің қазысымен қайыр, қыс бойы жерге түспейді, көзіне көрінген аңды жібермейді. Мұның тағы бір шалт мінезі – кешке аңнан қайтқанда елігіп кез келген адамды көкке көтеріп ұшырып ойнайды, қасыңдағы қағушыңа құлын жарғақ кигізіп, арқасына ергеншек таңып қойғайсыз…

Тіней құсбегі тұтқынның ақылына сүйсініп, оны кепілдікке алып, аяқ-қолын кісеннен босатып еліне аттандырады. Осы тұста баяғыда бес жыл бұрын қаражал құла құлын тапқан Тінейдің құла биесі қатарынан бес жыл қысырап, семіздіктен шайлап жүре алмай, күздің қара суығы түскенде жон арқасы жарылып өледі. «Іздегенге – сұраған» дегендей Тіней құсына құла биенің семіз қазысын беріп қайырады. Күйі келген сары құс қыстағы салбурында көзіне көрінген аңды қалт жібермей ұстайды. Күн батып аңнан қайтқанда елігіп ұшып, қолға қонбай кергіп, кұлын жарғақ киіп арқасына ергеншек байлаған қағушыны қағып алып көкке ұшырып, құмары қанған соң қайта әкеліп жерге түсіріп ойнайды.

Қыс өтіп саятшылық маусымы аяқталған соң Тіней құсының аяқ бауын алып қоя береді. Ол күні бойы емін-еркін ұшып жүріп, кеш бата кез келген үйдің шаңырағына барып қонады. Сары құстың шаңыраққа келіп қонуын «құт» деп білген жұрт оған қонағасы беріп, мейман ететін дәстүр қалыптасады.

Күндер өтіп сары құстың атағы ат жетер жерге жайылады. Бірде Тіней құсбегі салбурынның соңғы қызығын көрмек болып аңға шығады. Биікке шығып томаға тартқаны сол еді, қолындағы құсы тілеп ұшады да бір терең шатқалдың үстіне барып тік шаншылып құлдилап кетеді. Тіней атымен шауып жетсе, шатқалдың іші астан-кестең. Найзағай жарқылдап, сарала сағым ойнайды. Барайын деп ұмтылса астындағы құла аты ышқынып үркіп, апыр-топырдың маңына баспайды. Кешікпей күн ұясына батып, жұлдыз жамырап, жер жаһанды қараңғылық бүркейді.

Ертеңінде таңсәріде Тіней ел-жұртты жинап барса, сары құс тастың үстінде түк болмағандай таранып отыр. Сөйтсе, адам бармайтын терең шатқалда алып жылан бар екен бүркіт соған барып түскен де оны өлтіріп, басын мүжіп тояттап отырған түрі. Айдаһардың жайрап жатқан жемтігін көрген жұрт еріксіз таңдай қағады.

Сары құстың арқасында Тінейдің де атағы аспандайды. Бірақ жазымыштан озмыш жоқ, құсбегі кенет айықпас дертке шалдығып, төсек тартып жатып қалады. Дауасыз дертке тап болғанын сезген құсбегі, туған-туыстарымен арыздасып: «Мен өлген соң жаназама сойылған жылқының қазысын сары құсқа жегізіп, аяқ бауынан босатып қоя беріңдер» деп көз жұмады.

Құсбегінің өсиеті бойынша ел сары құстың аяқ бауын алып, бостандыққа қоя береді. Бүркіт самғап ұшып, ақша бұлтқа сіңіп көзден ғайып болады. Келесі жылы ел-жұрт жиналып Тінейге ас береді. Сол сәтте ақша бұлтты қақ жарып сорғалап жеткен сары құс жер ошақтың басына келіп қонады. Жер ошақтың басындағылар оған асқа сойған жылқының өкпесін лақтырады. Оны іліп алып аспанға көтерілген бүркіт әбден биіктеп алған соң шеңгеліндегі өкпені жемей жерге тастай салады. Шырқау көкте қалықтап әрі-бері ұшады. Кенет қанатын қомдап, ас беріп жатқан ауылдың шетіндегі зиратқа қарай атқан оқтай шүйіледі. Тарс еткен дыбыс, бұрқ етіп көкке көтерілген шаңнан кейін, жиналған қауым зират жаққа жүгіреді. Олар Тінейдің зиратына соғылып өлген сары құстың талқаны шыққан жемтігін көреді.

Tiney’s Golden Eagle

In ancient times, a famous old-timer named Tiney lived in the Altai Mountains. In search of a summer camp, Tiney and his only mare, who had run away from the herd, were still looking for pasture.

The mare’s black tail and jet-black mane stood out as a blur when she lay at dawn on the still-melting ice of the river. In a dream, she probably dreamed of finding a stallion with whom  she would give birth to a foal. But a ray of light fell before her like a reed, and with her ears crossed, she slowly got up and, together with her master, moved to the river bank, from where the voice of a stallion was heard. A golden eagle sat right by the water, neither flapping nor stretching his wings, so his feathers got wet in the water. Tiney quietly crept up, grabbed the eagle, wrapped the bird in its own feathers, jumped on the mare, and turned back home.

This eagle had a special plumage pattern: on it one could see lines in the form of arrows and a half cross in the center. Everyone who saw the bird said, “Now, that is a bird among birds!”

Tiney himself boasted of such a find. Tiney took the golden eagle, who fell into his hands by accident, for training for three years. But after three years, the bird wasn’t ready. The training continued for two more years. During this time, the old man fell and fell from his mare, making her a good horse. From a distance, he looked like a small bird riding a horse while carrying a large golden eagle in his arms. All winter he was in the hut and did not do much. 

The other houses watched him and said, “Hey, Tiney, there is a saying, ‘If your bird gets a fox, then it is an eagle; if not, then it is lightning riding a lion.’”

Tiney immediately noticed something surprising and special about the physique and appearance of the golden eagle. Tiney did not hesitate to release him and seat him on the threshold in front of the door. The golden eagle would sit and scream from time to time.

One day, a horse was stolen in the village. The thief, who turned out to be an illiterate person, was caught and handcuffed. The man was in despair. One day this man, still in his handcuffs, came to Tiney’s house. He stopped in front of the door, hearing the call of the golden-headed bird that sat on the threshold.

“You crossed six ridges of Altai towards me, and I passed six gorges of Alatau?” the man grumbled to the bird. 

Hearing these words, Tiney said, “Hey, damn it, you recognized this bird and spoke as if you know its language. What do you mean by the bird crossing six ridges of Altai?” 

The thief replied, “According to Zhalayir Shora, Akiyk went to Altai, Akshegir went to Naryn, Karager went to Bogda, Sabalak went to Sary Sauyr. Well, this eagle, this is Altai’s own Akiyk¹According to historian S. Kaskhabasov, “The nomads of old believed that some birds and animals were holy and were the ancestors of the tribe, so folk storytellers used to give some of them names.” The most legendary birds are well-known from the legends, with Akiyk, Akshegir, Karager, and Sabalak being some of the most legendary. Zhalayir Shora was a famous eagle breeder..” 

The thief continued, “The white feather on the right shoulder of the bird is a sign that he can eat people, and the white feather on the left shoulder is a sign that he can catch beasts. Before you go hunting, you must trim the white feather on the bird’s shoulders. It turns out only two, like an eagle has a bifurcation at the tip of its beak, this is not just any bird, this is not a parrot. The eagle must be inside you.”

On hearing these words, Tiney said, “You’re right. That’s what I thought about this bird, that it is a noble golden eagle, not counting the other three markings you listed. He won’t miss a single mouse!”

“How do you make this bird attack if it cannot hunt yet? What do you do?” 

Surprised by this question, Tiney replied, “There are many ways to make a bird hunt. In the summer I knocked out a partridge, wrapped it in a rag, and fed it to the eagle.”

“This is not an ordinary bird. This is a different bird. This is a special bird,” the thief said. “When summer comes, take off the ropes from him and let him fly freely all summer, let him go. Don’t be afraid that he will fly away. If you trust him, he will trust you. He will not leave you. He will not leave. If a tornado—the black storm of Kazan—comes up, then take your bird and ride with him on your mare. Another important thing is that when you return with an animal in the evening, you tie the eagle on your back. In winter, tie him to the ground, and then he will not miss a single beast he sees. Another of his talents is that he can mimic the sound of the rain or wind when he returns from hunting in the evening.”

The attentive Tiney, admiring the knowledge of the thief, freed him from his handcuffs and left with his bird. At this moment, Carajal—Tiney’s mare, who recently gave birth to a foal named Kula, and who suffered from obesity for five years in a row—froze and was unable to move. When the long autumn cold set in, her back cracked, and she died. As the saying goes, “You get what you ask for.” Tiney gave the golden eagle a large piece from the fat mare. 

In that harsh winter, the golden-billed bird began to hunt, pecking out his prey’s eyes and catching them in his talons without letting go. When the sun went down, the eagle flew without once landing back on Tiney’s forearm. But after being knocked down one day, it returned and played on the ground.

After winter and the end of the nesting season, Tiney stopped tying down his bird. The bird flew freely all day and returned late, blessing the yurt, the Shanyrak. Whenever the golden eagle returned to the Shanyrak, the people viewed it as a blessing. It became tradition for them to welcome the bird as a guest.  

Over time, the fame of the golden eagle spread far and wide. Again, the owner went hunting with it. The bird in his hand flew over a deep gorge, and his faithful horse suddenly fell. Tiney was inside the gorge. Lightning flashed from top to bottom, and thunder rumbled. The horse was frightened and could not move. The sun went down, and the stars appeared, darkness covering the earth.

The next morning, Tiney gathered the people in the village, and the golden eagle sat still on the stone. Seeing an aydahar, a giant winged snake, in a deep gorge where no one could pass, the eagle flew down like a stone and killed the dragon, grabbing it by the head. Seeing the prey, people could not help but be surprised.

Thanks to his golden eagle, Tiney’s fame grew. But the next summer, the owner of the bird suddenly fell ill with an incurable disease and was bedridden. He turned to his relatives and said, “I am dying…”

After the funeral, they killed Tiney’s horse, fed the golden eagle, and, according to the will of the owner, set him free. The eagle took off, and the winged treasure disappeared from view, swallowed up by the clouds.

The following year, the village gathered and held a memorial dinner for Tiney. At that moment, the rays of the sun spread through the clouds, and the golden eagle landed on top of the hearth. Villagers began to throw the lungs of a horse, which they had slaughtered for lunch, to the eagle. The eagle grabbed them, rose into the sky, dropped the lungs to the ground without eating them, and then hovered in the sky for a long time. Suddenly, he spread his wings and took off towards the cemetery, which was on the outskirts of Oktay village. The crowd ran after him. Everyone heard a rattling sound and saw a column of dust curling and rising into the sky like a winter blizzard. The body of the golden eagle lay motionless. The eagle had instantly died upon impact with Tiney’s tomb.